Planeta txiki
Planeta txikia Eguzkiaren inguruan orbita zuzena duen objektu astronomiko bat da (edo, modu zabalagoan, planeta-sistema duen edozein izar), esklusiboki planeta edo kometa gisa sailkatzen ez dena[Oh 1] 2006. urtea baino lehen, Nazioarteko Astronomia Batasunak (IAU), ofizialki, planeta txikia terminoa erabiltzen zuen, baina, urte horretako bileran, planeta txikiak eta kometak, bada, planeta nano eta Eguzki Sistemako gorputz txikietan (SSSB) birsailkatu zituen[1].
Planeta txikien artean, asteroideak daude (Lurretik hurbil dauden objektuak, Marteko gurutzeak, gerriko nagusiko asteroideak eta Jupiterreko troiarrak), baita urrutiko planeta txikiak ere (zentauroak eta transneptuniar objektuak), gehienak Kuiper gerrikoan eta sakabanatutako diskoan bizi direnak. 2022ko maiatz ezgeroztik, 1,131,201 objektu ezagutzen dira 611.678 zenbakidunetan (aurkikuntza ziurtatuak) eta 519.523 planeta txiki zenbakirik gabekoetan zatituta, horietatik bost bakarrik, ofizialki, planeta nano gisa aitortuak.
Aurkitu zuten lehen planeta txikia Ceres izan zen, 1801ean. Planeta txiki terminoa XIX.mendetik erabiltzen da objektu hauek deskribatzeko[2]. Planetoide terminoa ere erabili izan da, batez ere objektu planetario handiagoetarako, 2006tik IAUk planeta nano deitu dituenak[3][4]. Historikoki, asteroide, planeta txikia eta planetoide terminoak, gutxi gorabehera, sinonimoak izan dira[3][5]. Terminologia hori zaildu egin da, batez ere, Jupiterren orbitatik harago planeta txiki ugari aurkitu direnean, oro har, asteroidetzat hartzen ez diren objektu trans-neptuniarrak[5]. Gasa askatzen ikusten den planeta txiki bat kometa gisa sailka daiteke.
Objektuei planeta nano deitzen zaie, baldin eta beren grabitatea nahikoa bada oreka hidrostatikoa lortzeko eta forma elipsoidal bat osatzeko. Beste planeta txiki eta kometa guztiei, Eguzki Sistemako gorputz txiki deitzen zaie[1]. IAUk planeta txiki terminoa oraindik erabil daitekeela adierazi zuen, baina Eguzki Sistemako gorputz txiki terminoa hobetsiko da[6]. Hala ere, zenbakitzeko eta izendatzeko, planeta txikiaren eta kometaren arteko bereizketa tradizionala erabiltzen da oraindik.
Populazioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eguzki sistemaren barruan, ehunka mila planeta txiki aurkitu dira, eta, hilero, beste milaka aurkitzen dira. Minor Planet Center-ek 213 milioi behaketa eta 794.832 planeta txiki baino gehiago dokumentatu ditu; horietatik, 541.128k orbita nahikoa ezagunak dituzte zenbaki ofizial iraunkorrak esleitzeko[7]. Horietatik 21.922k izen ofiziala dute. 2021eko azaroaren 8tik, izenik gabeko planetarik txikiena (4596) 1981 QB da[8]. eta zenbakirik altuena duen planetarik txikiena 594913 'Aylóꞌchaxnim da[9].
Hainbat planeta txikien populazio zabalak daude:
- Asteroideak: tradizioz, Eguzki Sistema barneko gorputzak izan dira gehienak[5]
- Lurretik gertuko asteroideak, Marteren orbitaren barnean eramaten dituztenak. Hauentzako azpisailkapen gehigarri bat erabiltzen da, distantzia orbitalean oinarrituta[10]:
- Apohele asteroideek Lurraren perihelioaren distantziaren barruan orbitatzen dute, eta, beraz, Lurraren orbitaren barruan daude erabat.
- Aten asteroideak, ardatz erdinagusiak Lurrarenak baino txikiagoak eta 0,983 UA baino afelio (Eguzkitik urrunen dagoen distantzia) handiagoa dutenak.
- Apolo asteroideak Lurrarena baino ardatz erdinagusi handiago duten asteroideak, eta 1,017 AU edo gutxiagoko perihelio distantzia dutenak dira. Aten asteroideak bezala, Apolo asteroideak ere Lurra gurutzatzen dute.
- Amor asteroideak Lurretik hurbil dauden asteroideak dira, zeinak Lurraren orbitara hurbiltzen diren harantzagotik, baina ez dute hura zeharkatzen. Amor asteroideak lau azpitaldetan banatzen dira, baldin eta haien ardatz erdinagusia Lurraren orbitaren eta asteroideen gerrikoaren artean non dagoen.
- Lurraren troiarrak, Lurraren orbita partekatzen duten asteroideak eta grabitazioz blokeatuta daude harekin. 2022tik aurrera, Lurreko bi troiar ezagutzen dira: 2010 TK7 eta 2020 XL5[11].
- Marteren troiarrak, Marteren orbita partekatzen duten asteroideak eta grabitazioz blokeatuta daude harekin. 2007. urteaz geroztik, halako zortzi asteroide ezagutzen dira[12][13].
- Asteroide gerrikoa, Marte eta Jupiter arteko orbita, gutxi gorabehera, zirkularra jarraitzen duten kideek. Hori da asteroideen talde original eta ezagunena.
- Jupiterren troiarrak, Jupiterren orbita partekatzen duten asteroideak eta grabitazioz blokeatuta daude harekin. Zenbakiz, gerriko nagusiko asteroideen berdina dela kalkulatzen da.
- Lurretik gertuko asteroideak, Marteren orbitaren barnean eramaten dituztenak. Hauentzako azpisailkapen gehigarri bat erabiltzen da, distantzia orbitalean oinarrituta[10]:
- Urruneko planeta txikiak; kanpoko Eguzki Sistemako planeta txikien aterki terminoa.
- Zentauroak, Eguzki Sistemako kanpoko gorputzak, Jupiter eta Neptunoren artean. Planeta erraldoien grabitate-eraginaren ondorioz, orbita ezegonkorrak dituzte, eta, hortaz, beste nonbaitetik etorri behar dira, ziurrenik Neptunotik kanpo[14].
- Neptunoren troiarrak, Neptunoren orbita partekatzen duten gorputzak eta grabitazioz blokeatuta daude harekin. Gutxi batzuk baino ezagutzen ez diren arren, Neptunoren troiarrek asteroide gerrikoko asteroideak edo Jupiterren troiarrak baino ugariagoak direla frogak daude[15].
- Objektu trans-neptuniarrak: Neptunoren (urrutien dagoen planeta) orbitan edo harago dauden gorputzak.
- Kuiper gerrikoa: Eguzkitik, gutxi gorabehera, 55 UA-ra dauden itxurazko populazio baten barruko objektuak.
- Makemake bezalako Kuiper gerriko objektu klasikoak, cubewano izenez ere ezagunak: lehen orbita zirkular samarretan daudenak eta Neptunorekin erresonantziarik ez dutenak.
- Kuiper gerriko objektu erresonatzaileak
- Plutinos: Pluton bezalako gorputzak, Neptunorekin 2:3 erresonantzian daudenak.
- Eris bezalako disko objektu sakabanatuak: afelioa Kuiper gerrikotik kanpo dutenak. Horiek Neptunok sakabanatu zituela uste da.
- Disko sakabanatutako objektu erresonanteak .
- Sedna bezalako objektu bereiziak, afelioa eta perihelioa Kuiper gerrikotik kanpo dutenak.
- Sednoideak, 75 AU baino gehiagoko perihelioa duten objektu bereiziak (Sedna, 2012 VP113 eta Leleākūhonua).
- Oort hodeia, Eguzkitik 50.000 UA-ra heda daitezkeen periodo luzeko kometen iturria den populazio hipotetikoa.
- Kuiper gerrikoa: Eguzkitik, gutxi gorabehera, 55 UA-ra dauden itxurazko populazio baten barruko objektuak.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Objektuak (orokorrean zentauroak), jatorriz, planeta txiki gisa aurkitu eta sailkatu ziren, baina, gero, kometa zirela ikusi zen, eta planeta txiki eta kometa gisa agertzen dira. Lehen kometa gisa deskubritzen diren objektuak ez dira modu bikoitzean sailkatzen.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b Press release, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes, International Astronomical Union, August 24, 2006. Accessed May 5, 2008.
- ↑ When did the asteroids become minor planets?
- ↑ a b Planet, asteroid, minor planet: A case study in astronomical nomenclature, David W. Hughes, Brian G. Marsden, Journal of Astronomical History and Heritage 10, #1 (2007), pp. 21–30.
- ↑ Mike Brown, 2012.
- ↑ a b c "Asteroid", MSN Encarta, Microsoft.
- ↑ Questions and Answers on Planets, additional information, news release IAU0603, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes, International Astronomical Union, August 24, 2006.
- ↑ JPL. «How Many Solar System Bodies» JPL Solar System Dynamics (NASA).
- ↑ Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (1)-(5000). Minor Planet Center.
- ↑ Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (543001)-(544000). Minor Planet Center.
- ↑ «Near-Earth Object groups» Near Earth Object Project (NASA).
- ↑ Connors, Martin; Wiegert, Paul; Veillet, Christian. (July 2011). «Earth's Trojan asteroid» Nature 475 (7357): 481–483. doi:. PMID 21796207. Bibcode: 2011Natur.475..481C..
- ↑ Trilling, David; Emery, Josh; Mueller, Michael; Rivkin, Andrew; Spahr, Tim; Stansberry, John. (October 2007). «DDT observations of five Mars Trojan asteroids» Spitzer Proposal ID #465: 465. Bibcode: 2007sptz.prop..465T..
- ↑ «2020 XL5» Minor Planet Center (International Astronomical Union).
- ↑ Horner, J.; Evans, N.W.; Bailey, M. E.. (2004). «Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 354 (3): 798–810. doi:. Bibcode: 2004MNRAS.354..798H..
- ↑ Neptune trojans, Jupiter trojans
